Pergaditi : Sylejman Morina
Fotoja e suvenirit e marrë nga familja Veseli dhe familja Mandil para shtëpisë gjatë luftës kur lufta mbaroiRefik Veseli ishte një adoleshent 17 vjeçar, i lindur dhe rritur në një fshat malor të vogël në Krujë, Shqipëri. Historia e tij e admirueshme tregon se si guximi tradicional epik i shqiptarëve shkon prapa shekujve. Kjo traditë shprehet në gjuhën shqipe si “Besa Bu”. Aktualisht është një betim shqiptar, një betim që nuk kthehet kurrë, duke fyer tmerret e vdekjes, duke marrë gjithçka për të dhënë, dhe duke krijuar vend për të gjithë ata që vijnë në shtëpinë e tij / saj. Me ndihmën e shqiptarëve, të cilët thanë “Besa tek dhe që luftuan kundër së keqes dhe nuk ishin aspak me kosto, Shqipëria u bë e vetmja vend i Evropës me rritje të popullsisë hebraike pas Luftës së Dytë Botërore.
Në vitin 1943, kur pushtimi italian i Shqipërisë ishte duke u zhvilluar, vëllezërit Refik dhe Hamid Veseli kishin shkuar në Tiranë për punë. Hamid hapi një dyqan veshjesh dhe Refik filloi të punonte si praktikant me fotografin prestigjoz të Tiranës Neshad Prizerini. Kishte edhe një tjetër fotograf master që punonte në dyqanin Neshad Prizeriniındas dhe Refik u bë mik shumë i ngushtë. Ky ishte fotografu çifut Moshe Mandil, i cili u arratis nga Beogradi me familjen e tij dhe arriti të mbërriti në Tiranë. Moşe Mandil kishte zotëruar Neşad Prizerini në Beograd vite më parë dhe kishte mësuar fotografinë. Kur ata ikën nga Beogradi dhe ikën në Tiranë, Neshad Prizer ndihmoi Moshe Mandilin dhe familjen e tij të gjejnë punë dhe shtëpi.
Refik Veseli dhe Gavra Mandil në kopshtin e shtëpisë së fshatit
Në vitin 1943, kur pushtimi italian u zëvendësua nga pushtimi gjerman, gjërat filluan të ndryshonin. Shqipëria, e cila ishte relativisht e sigurt deri atëherë, ishte krejtësisht nën kontrollin e gjermanëve dhe ushtria gjermane okupuese menjëherë ndoqi hebrenjtë; sepse ata e dinin se judenjtë që ishin në gjendje të shpëtonin nga shumë pjesë të Evropës jetonin në Shqipëri. (Ka edhe hebrenj që jetojnë në Shqipëri para luftës)
Puna e parë e nazistëve ishte të kërkonte një listë të vendeve ku hebrenjtë po fshiheshin nga shqiptarët dhe u ofronin shpërblime të mëdha atyre që do të jepnin njoftim. Shqiptarët jo-folës u torturuan. Por ata nuk ishin në gjendje të kapërcejnë Besën. Askush nuk fliste, as vendet ku hebrenjtë ishin fshehur, as emrat e shqiptarëve që fshehnin hebrenjtë.
Sapo Refik Veseli kuptoi se Tirana nuk ishte më e sigurt për hebrenjtë, ai vendosi ta merrte Moshe Mandilin dhe familjen e tij në fshatin malor të Krujës, ku jetonte familja e tij. Në fjalët e Gave Mandil, birit të Moshe Mandil:
Ne Në ato ditë të errëta, vdekjeprurëse dhe të rrezikuara, shqiptarët e guximshëm treguan se sa të mirë ishin. Ata po shpëtonin jetën e hebrenjve, sepse ata i konsideronin detyrat e njerëzimit pa pritur përgjigjen dhe kthimin. Çdo familje shqiptare rrezikoi jetën e saj dhe hapi derën për në shtëpinë e saj për familjet hebre dhe shpëtoi dhe ruajti të ftuarit e saj. Por ishte shumë më tepër se mikpritja, sakrifica dhe betimi i besnikërisë
Gavra Mandil
Kështu Mandili u strehuan në Krujë. Ata udhëtuan vetëm natën, duke u fshehur në pyje dhe shpella gjatë ditës. Refik Veseli përgatiti një rrugë nëpër rrugët malore më të largëta. Moisiu Mandil, gruaja e tij Gabriela, fëmijët me Gavra dhe Irena ditë më vonë erdhën në shtëpinë e fshatit. Nëna e Refik, Fatima, kishte rregulluar një dhomë të vogël në papafingo për Moshe dhe Gabriela;
Pas luftës Moşe Mandil, Refik Veseli, Gabriela Mandil, Irena dhe Gavra Mandil .
Refiki që fshiu familjen e Mandilës në fshat, ndikoi shumë tek vëllai i tij Hamid. Ai gjithashtu shkoi në Jude, Jusuf Ben Yosif dhe familjen e tij në Krujë. Kur popullsia në shtëpi u rrit, dhoma e vogël e Mandiller humbi funksionin e saj. Veseliler gjeti mjetin korrigjues për të ftuarit hebrenj që mbanin veshmbathjen e fermerit të tyre. Pra, në anëtarët e tjerë të familjes, ata filluan të jetojnë si një pjesë e tyre. Fëmijët tashmë ishin të hutuar në fëmijët e tjerë të fshatit.
Banorët e fshatit nuk i dorëzuan fqinjët e tyre kur nazistët e quajtën fshatin. Forcat gjermane që nuk mundën të kapnin hebrenjtë filluan të bombardonin zonën rurale nga zemërimi. Ata shpresonin se do të vinin rrëfime nga frikësimi i tyre dhe ata mendonin se mund të mashtronin fshatarët e varfër me çmime atraktive. Por ai nuk i mbajti planet. Të gjithë fshehën sekretin e tij.
Sapo përfundoi lufta, Tirana u kthye në Jugosllavi para se të dy familjet të bëheshin të padëmtuara. Refik ishte tani biri i Moshe Mandil dhe vëllai më i madh i Gavra Mandil. Moşe Mandil dhe Refik Veseli, të cilët hapën një studio të re fotografike në ish Jugosllavi, vazhduan të punojnë së bashku. Mandiller emigroi në Izrael në vitin 1948 dhe familja Ben Yosif emigroi në Brazil.
Në vitin 1987, ai nderoi Vesel, Fatima dhe Refik Veseli nga familja Veseli me nderimet ndërkombëtare. Në vitin 2004, dy vëllezër të tjerë Hamid dhe Cemal Veseli morën të njëjtin titull nderi.
Në vitin 2014, emri i Refik Veselit në Kreuzberg,ne kryeqytetin e gjermanis ne Berlin iu dha një Shkolle ne shenje te rrespektit dhe sakrifices per mbrojtjen e Henrejve nga Nazizmi Gjerman..v
