Gazeta izraelite, “The Times of Israel”, i ka kushtuar një shkrim ndërtimit të muzeut hebre në Kosovë.
Këtë muaj rreth 40 vetë u mblodhën në një hotel katolik në qytetin e dytë të Kosovës, Prizrenin, për të ndezur qiriun e gjashtë të Hanukut, nis shkrimi i gazetës.
Ceremonia e së premtes u organizua nga Votem Demiri, patriarku 72 vjeçar i komunitetit të vogël hebre të Kosovës, me ndihmën e Dr. Irfan Daullxhiu, një kardiolog mysliman në Prizren dhe Steven Aiello, themelues dhe bashkëdrejtues i arabëve –Izraeli, grup joprofitabil “Debati për Paqe”.
Rreth dy të tretat e të pranishmëve ishin hebrenjtë dhe myslimanët lokalë shqipfolës, ndërsa pjesa tjerët ishin studentë nga Izraeli.
Ajo shënoi një seri ngjarjesh hebraike në këtë bastion mesjetar të Ballkanit, shumë më i famshëm për xhaminë e saj “Sinan Pasha” të epokës osmane dhe katedralen e saj të Zojës së përhershme të përjetshme të shekullit të 19-të, sesa për ndonjë gjë që lidhet ngushtë me judaizmin.
Brenda një viti, Prizreni mund të mburret edhe për një lloj të ri religjioz: sinagoga e vetme e Kosovës dhe muzeu historik hebre.
Muzeu “Shqiptaro-Hebraik”, ose “Muzeu Shqiptar hebre”, do qëndrojë në një vend ku më shumë se 95 për qind, e 2 milionë banorëve të saj, identifikohen si myslimanë.
“Dua të kem një ndërtesë fetare që është e hapur për të gjithë”, tha Demiri për The Times of Israel, transmeton lajmi.net.
“Unë pres që edhe nxënësit të vizitojnë. Nëpërmjet objekteve dhe fotografive, ne do të shpjegojmë historinë e bashkësisë hebraike. Tani po mbledhim këto artefakte”, ka thënë ai.
Daullxhiu, i cili vizitoi Izraelin në vitin 2007 për një konferencë mjekësore, gjithashtu mbështet këtë muze.
“Unë mendoj se është një projekt shumë i mirë për qytetin tonë dhe gjithashtu për Kosovën, sepse hebrenjtë janë pjesë e historisë sonë”, tha ai.
“Për fat të keq, në fillim të Luftës së Dytë Botërore, praktikisht e gjithë bashkësia hebraike u largua nga Kosova”.
Sot, Kosova shqipfolëse është shtëpia e vetëm 56 hebrenjve, 14 prej të cilëve fëmijë. Pothuajse të gjithë banojnë në Prizren, një qytet që ndahet nga lumi piktoresk i Bistricës.
Një histori e marrëdhënieve të ngrohta në të gjithë rajonin
Në kohët mesjetare, Prizreni ishte kryeqyteti i gjithë Perandorisë Serbe. Gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe deri në shpërbërjen e Jugosllavisë në vitet 1991-92, Serbia ishte më e madhe nga gjashtë republikat që përbëjnë federatën jugosllave.
Rreth 3,000 hebrenj tani jetojnë në Serbi, të cilët kontrolluan Kosovën deri në shpalljen pavarësisë në vitin 2008. Vështirë se ka ndonjë të tillë në Shqipëri, popullsia e të cilëve, kryesisht myslimane, i fshehu 200 qytetarë hebrenj të vendit, si dhe 600 deri 1.800 çifutë nga vendet fqinje gjatë okupimit nazist.
“Ka kaq shumë shembuj të njerëzve që flasin gjuhën shqipe që shpëtojnë hebrenjtë”, tha Demiri, duke përmendur shembullin e Arslan Resniqit, një myslimani kosovar i cili në vitin 1941 kontrabandoi një mjek çifut maqedonas nga një kamp nazist.
Në vitin 2008, pas një fushate nga mbesa e mjekut izraelit, Yad Vashem, nderoi Resniqin si të Drejtë midis Kombeve.
Demiri, i cili pi duhan dy pako cigare në ditë pavarësisht nga operacionet e tij të shumta, krenohet me njohurinë e tij të gjerë të historisë hebraike dhe ballkanike. Nga viti 1988 deri në 1992 ai jetoi në Paris, duke përfaqësuar Dhomën Jugosllave të Tregtisë në Francë. Para kësaj, ai drejtoi një fabrikë tekstili, në të cilen punonin rreth 2.600 punëtorë dhe ishte biznesmeni më me ndikim në Prizren.
Gjyshi i pensionuar, biseda e të cilit vazhdimisht ndërpritet nga miqtë që po ndaleshin në rrugë për ta përshëndetur, me trishtim kujton ditën e viti 1963, kur sinagoga e vetme e Kosovës u shkatërrua për të hapur rrugën për ndërtesën e re të Parlamentit në Prishtinë.
“Isha 17 vjeç pastaj. Më kujtohet nëna ime duke qarë kur dëgjoi lajmin”, tha ai. “Në atë kohë, unë nuk e kuptova se çfarë po ndodhte”.
Demiri tregon një foto bardh e zi të vitit 1929 të asaj kohe dhe të kongregacionit – së bashku me fotografitë e tij bashkë me ish-zëvendëspresidentin amerikan Joe Biden, ish kryeministrin britanik Toni Bler dhe personalitete të tjera – në “dhomën e hebrenjve ” në shtëpinë e tij, e cila gjithashtu përmban libra lutjesh të hebrenjve, një piano dhe një menorah Hanukkah.
“Ne bëjmë Shabatin çdo të premte në shtëpinë time tani për tani, por nganjëherë kemi problem të marrim një kuorum lutjeje”, tha Demiri, djali i të cilit jeton në Kosovë; ai gjithashtu ka një vajzë në Nju Jork dhe një tjetër në Tel Aviv, transmeton lajmi.net.
Herë pas here, hebrenjve lokalë u janë bashkuar edhe të tjerët nga Subotica (në Serbinë veriore, pranë kufirit hungarez) që udhëtuan me autobus në Prizren për fundjavën.
Projekti merrë mbështetjen e hebrenjve amerikanë
Nga shtëpia e Demirit, rreth pesë minuta me këmbë, përgjatë një rruge me kalldrëm, është një restorant, i cili priti ketë vitë rreth 100 mustafirë për Pashkët. Ndërsa edhe 10 minuta janë për në rrugën “Hysen Rexhepi”, ku në këtë rrugë është muzeu i ardhshëm hebre i Prizrenit dhe sinagoga.
Ndërtesa e rrënuar, dikur shtëpi e pensionistëve të moshës së vjetër, ndodhet pranë Kryqit të Kuq të Kosovës dhe direkt nga kisha katolike, kambanat e të cilëve dëgjohet më zë të lart nga një xhami aty pranë.
Pas përfundimit, kompleksi dykatësh rreth 300 metra katrorë do të kushtojë rreth 300,000 dollarë. Ministria e Kulturës e Kosovës ka ndarë 50,000 euro (rreth 59,000 dollarë) për projektin, rinovimi i të cilit do të fillojë në fillim të vitit të ardhshëm. Projekti pritet të përfundojë deri në fund të vitit 2019.
Sipas projektit pritet që muzeu të zërë katin e parë. Në katin e dytë do të jetë një sinagogë, e hapur për Shabat dhe festivalet. Hyrja do të jetë falas, me të gjitha eksponatet e etiketuara në anglisht, shqip dhe ndoshta hebraisht.
Për ta sjellur këtë projekt në jetë, hebrenjtë lokalë po punojnë me komunën e Prizrenit, si dhe Kongresin Botëror të Hebrenjve dhe Komitetin Amerikan të Shpërndarjes hebraike.
‘Një sinagogë nuk është sinagogë nëse nuk ka njerëz që të luten në të’
Kosova e mbyllur, e pushtuar nga Bizantinët në Mesjetë dhe më pas e sunduar nga bullgarët, serbët dhe osmanët, është sot një nga vendet më proamerikane në botë.
Një statujë prej 10 këmbësh e ish-presidentit Bill Klinton, bulevardi me të njëjtin emër në Prishtinë, dhe në nëntor të vitit 2017, zyra postare e Kosovës lëshoi një vulë prej 2 eurosh me Engelin – herën e parë që një kongresmen amerikan ka qenë aq i nderuar.
Si një ligjvënës, Engel mori hapa që administrata e Klintonit të ndërhynte në fund të viteve 1990 kundër pushtuesit serb Slobodan Millosheviq, i cili kishte marrë pjesë në spastrimin etnik ndaj kosovarëve.
Megjithë statusin e saj si kryeqytet i Kosovës dhe qyteti më i madh, Prishtina sot ka pak interes të hebrenjve përveç një varreze kodrinore me 75 ose 80 varre në vende të ndryshme të shkatërruara, transmeton lajmi.net.
“Të ju them të vërtetën, ka shumë pak hebrenj në Prishtinë”, tha Fatos Jusufi, 42 vjeç, një berber lokal që ka mësuar hebraisht nga nëna e tij, por rrallë rrallë e flet atë.
“Jo më shumë se 10 familje hebreje jetojnë në tërë Kosovën. Unë e di shumë mirë se kush është një hebre dhe kush nuk është”, thotë ai.
Prishtina gjithashtu ka një monument mermer mbi bazën e parlamentit – të gdhendur në gjuhën shqipe, serbe, angleze dhe hebraike – që shënon vendin ku sinagoga qëndronte deri në vitin 1963.
Një mbishkrim në monument gjithashtu nderon 258 hebrenjtë kosovarë të cilët u dëbuan nga nazistët në Kampi i përqendrimit “Bergen-Belsen”, 92 prej të cilëve u vranë atje.
Demiri tha se Kadri Veseli, kryetar i parlamentit të Kosovës, fillimisht propozoi hapjen e një sinagoge në atë vend, por përfundimisht kuptoi se ideja kishte pak kuptim.
“Unë isha kundër vendosjes së sinagogës në Prishtinë që nga dita e parë,” tha Demiri.
“Ka pak hebrenjë që jetojnë atje dhe nuk është kaq e lehtë për ne që të shkojmë në Prishtinë nga Prizreni çdo të shtunë për t’u lutur. Një xhami nuk është një xhami – ose një kishë një kishë, ose një sinagogë një sinagogë – nëse nuk ka njerëz që të luten në të”, ka thënë ai.
Ende asnjë njohje diplomatike nga Izraeli
Më 17 shkurt 2008, Kosova shpalli pavarësinë, duke i zemëruar serbët.
Në 10 vitet e fundit, 116 vende kanë njohur Kosovën, përfshirë 23 nga 28 anëtarët e Bashkimit Evropian. Pesë pengesat e BE-së janë Qiproja, Greqia, Rumania, Spanja dhe Sllovakia.
Izraeli deri tani ka kundërshtuar zgjerimin e njohjes diplomatike, megjithëse më 21 shtator, presidenti i Kosovës, Hashim Thaçi, u zotua se nëse Izraeli do ta njihte, Kosova do të ngrinte një ambasadë në Jerusalem.
Ndër të tjera, zyrtarët izraelitë nuk dëshirojnë të kundërshtojnë Serbinë, me të cilën kanë lidhje të forta. Ata gjithashtu nuk duan të bëjnë një precedent për njohjen e deklaratave “të njëanshme” të pavarësisë, duke marrë parasysh ngërçin e tanishëm të Izraelit me palestinezët për një zgjidhje dy shtetesh.
Teuta Sahatqija, ambasadore e Kosovës në Kombet e Bashkuara që nga fillimi i vitit 2016, tha se është krenare për harmoninë fetare që ajo thotë se ekziston në Kosovë.
“Për ne është shumë e rëndësishme që përmes këtij muzeu të tregojmë miqësi dhe respekt për qytetarët tanë hebrenj. Ata janë gjithashtu kosovarë dhe ne i vlerësojmë ata, “tha Sahatqija, gjatë një interviste në një nga lokalet e Prishtinës disa blloqe nga pllaka përkujtimore e Holokaustit, transmeton lajmi.net.
Në fund të vitit 2016, Thaçi ndaloi të gjitha literaturat antisemite në Kosovë pasi një ekspert izraelit mbi racizmin dhe terrorizmin, gjatë një vizite, gjeti dhjetra libra neo-naziste, duke përfshirë tri përkthime në gjuhën shqipe të “Mein Kampf” të Adolf Hitlerit – në shitje në një treg rrugët e Prishtinës.
Dhe në fillim të këtij viti, një gjykatë në Prishtinë dënoi tetë kosovarë me burg për planifikimin e një sulmi terroriste kundër kombëtares së izraelit në futbollit, gjatë ndeshjes kualifikuese të Kupës së Botës 2016 në Tiranë.
Megjithatë, ngrohtësia e Kosovës ndaj hebrenjve të saj ende nuk është përkthyer nga Jerusalemi me njohje.
“Izraelitët kurrë nuk kanë thënë në mënyrë të qartë, por frika e tyre është se ajo mund t’i ngjajë çështjes së Palestinës”, u ankua Sahatqija. “Por kjo nuk ka të bëjë fare me Palestinën. Kosova është produkt i shpërbërjes së Republikës Federale të Jugosllavisë. Është shteti i shtatë. Të gjithë tashmë i njohin gjashtë shtete, prandaj është e paimagjinueshme pse ata nuk e njohin të shtatën”, ka thënë ajo.
Kosova dhe Serbia po negociojnë një shkëmbim territoresh që përfshin shkëmbimin e tokave të territorit bazuar në etnitë e banorëve lokalë, edhe pse nacionalistët në të dyja anët e kundërshtojnë idenë.
Demiri thotë se një zgjidhje e mosmarrëveshjes së gjatë me Serbinë mund ta hapë Kosovën ndaj turizmit dhe investimeve izraelite, si dhe një rigjallërim interesi në të kaluarën hebraike.
“Kosova dhe Izraeli janë vende të reja, dhe të dyja janë të rrethuara nga një mjedis armiqësor. Por të dyja arritën të kapërcejnë këto sfida, falë miqve të fortë si Shtetet e Bashkuara, “tha ai. “Po ju them, është vetëm një çështje kohe para se Izraeli të na njohë”.
