U zbulua imazhi i vrimes se zeze (VZ) duke hape dritare te reja te njohjes njerezore, duke hapur mundesine e korigjimit te ligjeve ekzistuese te natyres. Lajmin per imazhin e VZ e kumtuan ne FB dhe eterin informative shqipetar Pranvera dhe Suheli, bashkepunetoret e mij fillestar, te cilet ne nivelin e tyre amator kane bere pune te shkelqyeshme, per cka I falenderoj dhe inkuaroj qe te procedojne sikurse edhe gjere tani ne polullarizimin e astronimise amatore.
Por imazhi I posa zbuluar i VZ, qe eshte zbulim kolosal jo vetem pse ne te kane marrE pjese qindra e qindara shkencetare, apo pse hulumtimi I projektit kompleks EHT apo shqip TNH( teleskopia e ngjarjes se horizontit) qe nga viti 2009, ka zgjate te pakten 10 vjete, por pse per te kuptuar objektin (VZ) dhe menyren e perfitimit te imazhit te tij, nevojitet njohje e shkelqyeshme e te gjitha disciplinave te fizikes. Ndaj ne vijim , po mundohem ne menyre popullore te sqaroj se cfare eshte VZ dhe si u arrit imazhimi I saje observues, gje e cila nuk arrihet duke perkthyer informacionet nga internet, pa njohte esencen e permendur te fizikes.
Vrima e zeze ( VZ) imazhin e se ciles e fituan eshte larg tokes 55 Milion Vjete Drite, mendohet me e madhja. Eshte formuar me vdekjen e nje ylli shum here me I madhe se sa Dielli. Por per ta kuptuar qenjen e saje fizike duhet te njohim teorine e pergjitheshme te Relativitetit te Einseinit, e cila kerkon pra njohuri te thelle fizike matematikore tenzoriale ( qe tejkalon nohurite e nje fizikani qe nuk mirret me TPR e lene me te amatoreve). Per ti kuptiuar ngjarjet fizike qe ndodhin ne horizontin e VZ, gje qe eshte parakusht per ta kuptuar se si keta shkencetare fituan imazhin e pare revolucionar, kerkohet njohje e kompleksitetit te fizikes kuantike si dhe kuptimet e energjise se pikes zero, fluktuacionit te vakumit dhe ngjajshem.
Studneteve iu sqaroj qe pas kollapsimit rapid apo katastrofik te yllit ne fjale shendrohet ne VZ densiteti I te cilit eshte trishtimisht I madhe. Gravitacioni I te cilit eshte aq kolosal sa edhe fotoni I drites qe afrohet nuk mund ti largohet , por kaperdihet nga VZ sikurse edhe cdo trup duke perfshi edhe yjet tjere apo planetet e trupat tjeret qe eventualisht do ti afroheshin pertej vijes se tij te horizontit. Ne TPR sqarohet qe Hapsire-Koha rreth VZ lakohet ashtu qe shtyne cdo objekt, fuqieshm ne thellesine e VZ, ku nuk dijme se cfar behet me fatin e atij objekti apo se cfar ka ne brendesi te VZ.
Te ri kujtojme qe na shohim, komunikojme apo jemi ne gjendje te marrim informacione vetem per 4 % te asaj qe na rrethon ne Univers. 96% eshte te pa njohur, e pa dukeshme. Ketu merr pjese materja dhe energjia e erret , pra edhe vrimat e zeza jane pjese e pa njohjes, eshte enigmatike qenja e brendeshme e tyre. I bie qe e quajm te zeze meqe eshte objekt I pa dukeshem- enigmatik trajtohet si singularitet. Me ane te matematikes dhe simulimeve kopjuteristike jane realizuar modele, ku ne vend te bit-teve komjuteristik konvencional si njesi informative merren vaksel-at. Jane qindra punime te modeleve ne fjale te VZ dhe brendesise se saje qe perdorin teorin e informacionit, entropine dhe ligjet tjera termodinamike (keto lende I kam dhene me vjete tera ne universitet , ku edhe kam shkruar edhe liber).
SI U ARRITE IMAZHI I VZ (VRIMES SE ZEZE)
Per kete ,ne menyre metaforike e shprehur, duhet te kemi nje teleskop me madhesi te Tokes. Pra nuk kemi te bejme me nje teleskopi konvencionale apo amatoreske. Zaten edhe per ta kuptuar ne menyre rigoroze se si eshte fituar imazhi ne fjale duhet te dihet koncepti apo qenja e fotonit I cili sjelle informacione deri ke syri ( teleskopi) ( kete kurs ne kete vit e jap ne nivel te Masterit dhe PHD te quajtur: Mikro dhe Nano Optika Fourier. Kerkohen njohuri te thella per perpunimin optik te te dhenave ( pata fatin te punoj ne Center for Exellence in Optical Data Processing, per 15 vite (qe me rezultatet dhe rangun metrik shkencor-akademik, e kalon gjithmone Hravardin), ku drejtor ishte D. Cassasent, zbulues I kompjuterit optik, ku gjethmone jane historikisht mbi 5 Nobelista aty. Pa njohuri te kesaj natyre, si dhe kompozicionit te informacioneve optike , interferometrise hollografike, nuk do te ishte e mundur te fitohet imazhi I cili u zbulua keto dite. Ja pse:
VZ ( vrima e zeze),ne kuader te nje projekti, te permendur (EHT), ku jane orjentuar 8 telescope nga 8 vende te ndryshme te pikave te Globit tokesore: Europa ( EISA) , Alma-APAX, Spanje, Meksika, Arizona,Hawaji ( Maxwell) dhe Teleskopi ne Polin jugore ( Antraktika). Pra nuk kemi te bejme me imazhe konvencionale, apo teleskopi apo teleskopa amator apo professional optik, por koncentartore apo fukosues te fotoneve te cilat duke kaluar ne transformime Fourier , mund te gjenerojne imazh. Pra ketu kerkohet makanzmi matematikore Fourie per gjenerimin e imazheve apo perpunimi optik te imazheve , per ta kuptuar mekanizmin optik te perfitimit te imazhit te VZ ( vrimes se zeze ) ne fjale.
Per me teper, kerkohet edhe nje njohuri tjeter e bazuar ne interferometri holografike.
Studentave te kurseve te larta te astronomise ju sqaroj se si duke kolekcionaur informacione apo njesi minimale optike ne nivel te piksel-ve nga teleskop te ndryshem, ato mund te sintetizohen duke gjeneruar nje imazh, me ane te nje modeli te njohur matematikore te perpunimit optik te te dhenave (shprehen me unbra –matrica dhe teori te grupeve).
Marrja e te dhenave fotonike ne fjale nga 8 teleskopet e ndryshem te permendur, me modelet e kompozimit koherent te njisive informative, duke kaluar ne permes te teknikave siqe eshte Morfologjia matematikore ( ne kete lemi ka doktoruar Prof. Nebi Caka, nga Prishtina) behte e mundur kompozimi I fotoneve nga burimet e ndryshme pra, nga 8 teleskope te pikave te ndryshme te globit tokesore. Tani pyesim cilat jane ato fotone qe erdhen ne telekopet ne fjale?
Drita apo EM valet ( prap, te kuptuarit e ekvivalences se tyre tejkalon amaterizmin astronomik) apo me mire te themi fotonet qe kane ardhe apo jane afruar horizontit te VZ ( vrimes se zeze) kane psuar ndryshime. Ato para ardhjes atje kane qene ”virgjine” (ne optike ne e qaujm wave carrier), por kur afrohen ke horizonti I VZ, sipas TPR devijojne para se te arrijen ne piken kritike te horizonit te VZ ( ku do te perbiheshin pergjithmone) psojne ndryshime, pasi te lakohen dhe kethehen. Pra ato gjate ardhjes kah 8 teleskopet e permendur tani me, jane gravide ( te mbaresuara) qe I bie qe ato fotone kane pesuar ndyshime te caktuara, bartin informacione te reja, ( per ti kuptuar ne thellesi per cfare ndryshime fotonike behet fjale kerkohet njohja e elektrodinamikes relativistike).
Tani pas 10 viteve te llogarive te te dhenave te marra nga 8 teleskopet e permedur me ane te sintetizimit optik inerferometrik apo holografik, eshte fituar imazhi, per te cilin sot celebrohet.
Sintetizimi I te dhenave nga 8 observatore dhe qindra shkencetar, procesimi i te dhenave qe kane zgjate 8 vite + dy vite marrja e te dhenave, mundesoi perfitimin e imazhit te VZ ( vrimes ) , I pari ne historine e shkences apo astronomise.
Dituria kumulative e Astronomise, optikes dhe shum shkencave moderne , sidomos zbulimet e David Cassasent, zbuluesit te perpunimit optik I te dhenave, rezultoi ne arritjen e ketij imazhi historik. Kumulimi I ekperinces shkencore teknologjike historike , mbi-ndertuese eshte progress i perhereshem shkencore, por bashkpunimi i 8 qendrave observuese ne nje projekt te vecante 10 vjecare ishte famoz. U shpreh edhe koherenca miqesore, materiale dhe mendore e njerezeve te disa kontainenteve dhe rracave te ndrysheme.
Besoj qe edhe ju miqe te nderuar, qe nuk jeni eksperte te astronomise dhe fizikes,me gjuhen time popullore, te bazuar ne eksperiencen interdisciplinare dhe ate te mesimdhenjes se niveleve te ndryshme te kurseve te astronomise, ndoshta arrita qe ju ta kuptoni mekanizmin e perfitimit te imazhit per te cilin celebrohet sot me gezim.
Por ky imazh dhe ky zbulim, neve ne fizike do te na nxjerre telashe serioze, nga se nga tani, niohja e imazhit ne fjale do te mundesoje te kuptuarit e fizikes se VZ dhe na mundeson te shohim se cilat ligje natyrore qe kemi menduar gjertani jane te sakta ,do te na dalin jo te verteta?
Ps.
Te shtoj ketu qe ne fakt nuk eshte fituar imazhi I objektit ne kete rast I VZ, por vetem hija e tij. Hija (shadow) nuk eshte sikurse vete imazhi I vete objektit ne kuptimin e cilesise dhe sasise informative te objektit. POr edhe me hije mund te mesojme shum cka per vrimen e zeze apo ne kete menyre do te mesojme edhe per VZ te tjera. Se fundi eksziston lemi e vecnate ne astronomine imazhore qe quhet shadografi. Me kete titull pra me fjalen shadografi jane rreth 10 punime te mija shkencore, ku fjala e pare e titullit atje eshte “shadography”.
