Formula poetike indoeuropiane dhe gjurmë të saj në traditën popullore shqiptare

Rreth 5-6 mijë vjet më parë, kur nisi mërgimet drejt Europës e Azisë, populli indoeuropian nuk e kishte shkruar gjuhën e tij (gjuha e parë indoeuropiane që u shkrua ishte hititishtja nga shekulli XVII p.e.s.), kështu që proza popullore indoeuropiane u zhduk. Por ndryshe është puna me poezinë dhe poemat e gjata indoeuropiane, të cilat mund të mësoheshin përmendsh e të transmetoheshin në breza, edhe në mungesë të shkrimit.

Poetët dhe poezia indoeuropiane

Ishte një vrojtim i hershëm i gjuhëtarëve se poemat e gjata të eposeve të popujve indoeuropianë (indian, grek, gjermanik, etj.) përmbanin kombinime fjalësh që përsëriteshin në kontekste të caktuara në ato poema. Kombinime të tilla që njihen si formula poetike, studiuesi amerikan Millman Perry (1902-1935) i përkufizoi si “një grup fjalësh që përdoren regullisht nën të njëjtat kushte metrike për të shprehur një ide thelbësore të caktuar”¹. Shumë herë formula përbëhet nga një varg i plotë. Kjo “shpikje” e hershme kujtesëndihmuese (mnemoteknike) ka bërë të mundur ruajtjen e formulave poetike indoeuropiane që dalin në poemat e lashta indiane, homerike, iraniane, gjermanike, etj. dhe kanë filluar të studiohen në këto dekadat e fundit. Studimet e Perry-t të poemave të gjata që aedët popullorë boshnjakë këndonin nga një për secilën natë të ramazanit, provuan empirikisht se poemat e gjata mund të ruheshin e të transmetoheshin nwpwr breza, edhe pa u shkruar.

Funksioni i poetëve indoeuropianë, si profesionistë të fjalës poetike, në shoqëri pa gjuhë të shkruara, ishte të ruanin e të kalonin nga brezi në brez këtë traditë poetike². Estetika kësaj gjuhe poetike përcaktohej nga mekanizma fonetike, si rima dhe aliteracioni, përseritja e grupeve të fjalëve ose vargjeve të tëra, mekanizma leksikore si metafora dhe metonimia dhe, nga pikëpamja leksikore dhe sintaktike, shtimi ose heqja e fjalëve³. Një funksion tjetër i poetëve popullorë ishte parashikimi i ngjarjeve të së ardhmes⁴. Ata jo vetëm këndonin këngët e trashëguara ose të mësuara, por edhe krijonin vetë këngë për perënditë dhe prijsat e fisit dhe për këto shpërbleheshin nga këta të fundit.

Poetët ishin të ngjashëm me priftërinjtw, ose dhe zëvëndësues të tyre, madje edhe mund t’i kryenin njëkohësisht të dy këta funksione. Në ato kohë ai mund të mirrej edhe me magji, me bekime dhe nëmë. Është e kuptueshme se në një shoqëri luftarake heroike, roli dhe pozita shoqërore e poetëve ishte e lartë sepse ata ishin njerëzit e aftë për të përjetësuar lavdinë për të cilën jetonin e luftonin prijsat e fisit ose të klanit⁵. Profesioni i poetit ishte i trashëgueshëm dhe poetët e ardhshëm stërviteshin me vite duke mësuar përmëndsh poema të gjata.

Edhe pse nuk kemi tekste të poezisë ilire, prejardhja dhe përkatësia e provuar indoeuropiane e ilirëve na jep sigurinë se ajo ka ekzistuar dhe krijuesit e bartësit e saj kanë ekzistuar, ashtu siç është provuar për disa popuj të tjerë indoeuropianë indian, grek, iranian, gjermanik, irlandez, etj. Siç kemi treguar më parë, gjurmët e saj shihen në emrat e përbërë ilirë si Vescleves, Skerdilaidas, Hostidux, etj. Në eposin e Shqipërisë veriore del qartë edhe një shtresë e periudhës fisnore ku nuk ndihen, ose ndihen fare pak ndikimet e feve monoteiste. Ndonëse nuk kemi studime të plota për gjurmët indoeuropiane në këtë epos të lashtë, siç do të shohim, disa paralele të qarta bien në sy.

Në periudhën klasike duhet të ketë pasur ndikime anëkëmbyese midis folklorit ilir dhe folklorit të popujve fqinjë e mesdhetarë. Kështu mund të shpjegohet mbijetesa deri në kohët e vona të pushtimit turk e motivit të Didosë lidhur me themelimin e kolonisë fenikase të Kartagjenës. Sipas asaj legjende, Didoja kërkoi dhe mori aq tokë sa mund ta mbulonte lëkura e një bualli. Ai e preu lëkurën në copëza aq të vogla sa që me to mbuloi një sipërfaqe aq të madhe sa  të mund të ngrinte mbi të një qytet. Në trojet shqiptare ky motiv është përshtatur në legjendat mbi ngritjen e manastireve si ai i Shën-Naumit në bregun juglindor të liqenit të Ohrit dhe në Sredacka Zupa afër Prizrenit. Po kështu në poezinë popullore, në prallat e në legjendat shqiptare haset motivi i “fillit të Ariadnës”⁶. Ashtu si tradita homerike mbështetet në, dhe buron nga poezia heroike indoevropiane, edhe tradita poetike e ilirëve, si degë e traditës gojore indoevropiane, duhet të ketë patur një zhvillim të pavarur, pa mohuar edhe ndikimet e mundshme anëkëmbyese me traditat e popujve fqinjw. Dhe nuk duhet të jetë një lojë e rastësisë fakti që pikërisht në zona të banuara në lashtësi nga ilirët (Shqipëri e veriut, Kosovë dhe Bosnjë) ruhet, deri në ditët tona, po ajo frymë poetike heroike, cikle epike të lashta dhe artistikisht sipërore, si dhe rapsodë që interpretojnë dhe krijojnë me mjeshtëri të lartë në bazë të teknikës së formulave⁷. Kërkimet në Universitetin Harvard e shpunë studiuesin e mirënjohur Agron Fico në zbulimin e papritur të një koleksioni të madh këngësh të regjistruara në Shqipërinë e veriut nga Albert Lord në vitin 1937. Botimi i tyre do të ishte me interes për studiuesit e folklorit dhe njohjen më të mirë të trashëgimisë së Eposit t shqiptar⁸.

Përshkrimin e parë të poetëve të këtij tipi e ka dhënë Poseidonius (135-51 p.e.s.) në shekullin I p.e.s. Ai tregon se keltët “kishin disa njerëz që i quanin bardë (bardoi), të cilët bënin muzikë. Ata ishin poetë që i shprehnin lëvdatat e tyre me këngë”⁹ dhe besohet përgjithësisht se ky ishte një trashëgim indoeuropian i keltëve. Fjala bard do të thote “thurës i lavdeve”¹⁰. Lavdia heroike duket se ishte pjesw qwndrore e jetës indoeuropiane, thelbi i pavdekshëm i njeriut të vdekshëm, dhe himnet për të ishin pjesë të pandashme të epikës heroike të tërë popujve indoeuropianë.

Rikonstruktimi i formulave poetike indoeuropiane

Gjuhëtarët kanë filluar t’i rikonstruktojnë formulat poetike të indoeuropianëve të 5-6 mijë vjetëve më parë, nëpërmjet zbulimit të homologjive në formulat poetike të teksteve të lashta të gjuhëve të veçanta indoeuropiane. Që nga mesi i shekullit XIX filologu dhe folkloristi gjerman Franz Felix Adalbert Kuhn (1812 –1881) zbuloi ngjashmërinë në formë e kuptim të formulës śrávah ákšiti, që gjëndet në një tekst të shënjtë indian (Veda), datuar midis 1500 dhe 900 p.e.s., me shprehjen kléos áphthiton (κλέος ἄφϑιτον) “lavdi e pavdekshme”, që del te Homeri, kur Akili thotë: “Nëqoftëse unë pranoj të luftoj këtu në qytetin e trojanëve, atëhere nuk do të kthehem në atdhe, por nami im do të jetë i pavdekshëm, por po të kthehem në atdhe, në vëndin e dashur të lindjes, atëhere do të humbas namin e lavdishëm”¹¹. Kjo përputhje e shprehjes të dy popujve të lashtë, larg çdo kontakti me njeri tjetrin, nuk mund të ishte rezultat i një rastësije, por linte të kuptohej ekzistencën e një formule poetike indoeuropiane, që u trashëgua nga këta dy popuj. Nga këto forma, duke zbatuar ligjësitë e fonetikës historike të indishtes dhe greqishtes së vjetër, gjuhëtarët kanë rikonstruktuar formën origjinale 5 mijë-vjeçare të kësaj formule, që është *ḱlewos ndhg^whitom. Në Dgveda-n indiane del 10 herë shprehjamáhi śrávas “nam i madh” e cila del dhe te Iliada tri herë dhe te Odisea katër herë. Por formula “nam i madh” del edhe në ciklin e kreshnikëve në vargje si “Nam të madh dynjaja për ty ban”¹². Një formulë tjetër indoeuropiane është shprehja “babai qiell”, që del si emër i kreut të perëndive Diaus pitar ndër indianët e vjetër, Zeus pater (Ζεῦ πάτερ) ndër grekët, dhe Iuppiter ndër latinët. Ndër ilirët kjo formulë me përbërësin baba (paturos), del në emrin e kreut të perëndive ilire, Deipaturos, qw na i bwn tw njohur Hesiku¹³ dhe që është ruajtur deri në ditët tona në mbiquajtjen e malit Tomor si Baba Tomor, që përfytyrohet nga shqiptarët edhe si vënd i shënjtë edhe si perëndi.

Në Rigvedan (një përmbledhje himnesh të Vedas së lashtë indiane) gjëndet shprehjavácāṃsi…takṣam “do ndërtoj këngë me zdrukthtarí” kurse Pindari thurri vargun epéōn… téktones (ἐπέων…τέκτονες) “fjalë melodike, që profesionistët e aftë i lidhin bashk딹⁴. Bazuar në këtë homologji të formulës poetike në indishten e vjetër dhe në greqishten e vjetër, gjuhëtarët kanë rikonstruktuar shprehjen ndajgjegjëse indoeuropiane *uek^wōs tetk, që do të thotë të lidhësh fjalët për të ndërtuar një këngë¹⁵.

Një formulë e përbashkët poetike për diellin është gjetur në indishten e vjetër Suryasya cakrás “rrethi i diellit” dhe në veprën e Eskilit në formën helion kúklos (ἥλιον κύκλος). Në një dialekt të vjetër kelt kjo formulë del në formën sunnu hvél, dhe në anglishten e vjetër – sunnan hweogul, të gjitha në kuptimin rrethi i diellit. Ka të gjarë që në këtë formulë të trashëguar indo-europiane të bëjë pjesë edhe shprehja figurative shqip “syri i diellit”.

Formulës së lashtë indiane pṛthú śrávas ‘nam i madh’ në greqishten e vjetër i ndajgjegjetkleos eurú (κλέος εὑρύ). Në eposin gjermanik, po ashtu, thuhet se, pas vdekje Sigemund-i fitoi nam te madh (“Dom unlytel”) për vrasjen e kuçedrës. Formula e namit të madh del në mënyrë të përsëritur në poemën Muji vret Paji Harambashin në shprehje të tilla si “Nam të madh dynjaja për ty ban”, “Pauni trim me nam” dhe “ia la vetes, po, edhe nji nam”¹⁶.

Wackernagel vuri re se shpesh te Homeri teksti fillon me shprehjen e stërlashtë indoeuropiane esti, qw do tw thotw ishte “Ishte një qytet Efire”¹⁷. Kjo shprehje homerike gjen homologe e saj në shumë gjuhë indoeuropiane, duke përfshirë shqipen. Kështu në sanskritisht asid raja ‘ishte një mbret’, në irlandishten e vjetër boí rí, në lituanisht buvo karalius dhe në rusisht žil-byl korol, që të gjitha në kuptimin “(Na) ishte një mbret”¹⁸. Shumë tekste në poezinë, tregimet dhe prallat popullore të popujve indoeuropiane fillojnë me po atë shprehje standarde “Ishte/Na ishte”. “Na ishte njëhërë një mbret”, “Kishte pa kenë nji mbret”, etj.

Një temë e madhe e përbashkët e mitologjisë së popujve indoeuropianë është ajo e vrasjes së kuçedrës nga heroi. Ky motiv dëshmohet për herë të parë në mitologjinë hitite ku dy perëndi të këtij populli të lashtë indoeuropian ndeshen (në dy variante të ndryshme) me dragoin Illuyankas dhe e vrasin atë, po ashtu si do ta vrasë më vonë edhe Zeusi në mitologjinë greke. Në poemën gjermanike Sigemund-i vret kuçedrën që ruante një thesar. Në mitologjinë indiane është perëndia Indra që e vret kuçedrën Vritra. Ky motiv i lashtë indoeuropian ndeshet shumë dëndur në prallat shqiptare, ku trimi vret me shpatë ose me magji (ky rasti i fundit te një prrallë për të bukurën e dheut) kuçedrën që ka zënë burimin.

Në përshkrimin e hyrjes së indoeuropianëve në Punxhap (Indi), që duhet të ketë ndodhur rreth 4 mijë vjet më parë, në Rig Veda përshkruhet ngazëllimi i  papërmbajtur indoeuropian për të gjetur lavdi në betejë e në fitore:

“Ata fituan për vete njerin lumë pas tjetrit,

Ata i fituan në kërkim të lavdisë”

Në traditën epike gjermanike gjithashtu lavdia ishte shpërblimi i fitores. Edhe Muji në ciklin e kreshnikëve luftonte për nder dhe nderi që del nga fitorja është lavdi, gjëja më e rëndësishme që pret luftëtari të arrijë në betejë:

“E n’sa lufta Muji si po bjen

Ai gjith herë me nderë si po del.”¹⁹

Mund të vihet re se nga ana kuptimore në eposin e Shqipërisë së Veriut nderi njëjtësohet me lavdinë dhe e nënkupton atë, duke shprehur vlerësimin e lartë moral të heroit për nderin. Kështu nderi dhe lavdia në mentalitetin indoeuropian ‘blehen’ me fitore në betejë. Shpërblimi më i madh i luftëtarit për fitoren është lavdia që vjen pas saj.

Etja për lavdi del në forma tronditëse në fjalimet që Skënderbeu mban para ushtarëve të tij: “…kur t’i shikoj shpatat tuaja të avullojnë gjak armiku…atëhere do t’ju mbuloj me çdo farë lavdi”²⁰ dhe “Sa më i madh në numër armiku, aq më e bukur lavdia juaj”²¹; “zekthi i dashurisë për lavdinë e dëshiruar”,”armiku është i ri, e re edhe lavdia”²²; “vazhdoni me guxim në rrugën e lavdis딲³.

Se sa e madhe ka qënë kjo etje për lavdi ndër shqiptarët duket, ndër të tjera, edhe nga fakti që fare vonë, nga fillimi i shekullit XIX, me nxitjen e Ali Pashë Tepelenës, një poet shqiptar nga Çamëria shkroi një poemë që nxjerr prejardhjen e tij të lashtë mbretërore e madje edhe hyjnore, si pasardhës i Piros.

Referimet

1. Parry, M. (1930). Studies in the Epic Technique of Oral Verse-Making: I: Homer and Homeric Style. Harvard Studies in Classical Philology 41, 80: “a group of words which is regularly employed under the same metrical conditions to express a given essential idea”.
2. Watkins C. (1995). How to Kill a Dragon: Aspects of Indo-European Poetics. f. 68: “The function of the Indo-European poet was to be the custodian and the transmitter of this tradition. The totality of themes as expressed in formulas was in these preliterate societies entrusted precisely to the professionals of the word, the poets”.
3. Hajnal, I. (2008). Indogermanische Dichtersprache und die Grenzen der Rekonstruktion. Chomolangma, Demawend und Kasbek. Festschrift f ür Roland Bielmeier, 457–481.
4. West, M.L. (2007). Indo-European Poetry and Myth. Oxford University Press, Oxford-New York, f. 29.
5. Watkins, C. (1995). Vep. përm., f. 70.
6. Filipović, M.S. (1965). Einige Motive der balkanischen Folklore. Zeitschrift für Balkanologie III, 64-67 dhe IV, f. 77.
7. Lord, A.B. (1960). The Singer of Tales. Harvard University Press, Cambridge, MA.
8. Fico, A. (2016). Zbulimi i Eposit Shqiptar në Harvard : Albert B. Lord. Edlora, Tiranë.
9. Athenaeus: The Deipnosophists VI, 49.
10. West, M.L. (2007). Vep. përm. f. 27-28.
11. Homer Iliad IX 413: “εἰ μέν κ᾽ αὖθι μένων Τρώων πόλιν ἀμφιμάχωμαι, ὤλετο μέν μοινόστος, ἀτὰρ κλέος ἄφθιτον ἔσται: εἰ δέ κεν οἴκαδ᾽ ἵκωμι φίλην ἐς πατρίδα γαῖαν, ὤλετόμοι κλέος ἐσθλόν”.
12. Muji vret Paun Harambashin. Në Visaret e Kombit, 1937.
13. Hesychii Alexandrini Lexicon, f. 380.
14. Pindar Pythian III, 113: “ἐξ ἐπέων κελαδεννῶν, τέκτονες οἷα σοφοὶ ἅρμοσαν,γιγνώσκομεν.”
15. Stephen, R. and Beekes, P. (2011). Comparative Indo-European Linguistics: An Introduction. John Benjamins Publishing, Amsterdam-Philadelphia, f. 43.
16. Muji vret Paun Harambashin. Në Visaret e Kombit, 1937.
17. Homer Iliad II. 6.152: “εστi πόλις Ἐφύρη”.
18. Watkins, C. (1995). Vep. përm., f. 25.
19. Fuqia e Mujit. Në Visaret e Kombit 1937.
20. Barleti, M. (2005). Historia e Skënderbeut. Infobotues, Tiranë, f. 62.
21. Barleti, M. (2005). Vep. përm. f. 63.
22. Barleti, M. (2005). Vep. përm. f. 106.
23. Barleti, M. (2005). Vep. përm. f. 127.