Orfeu, poeti-njeriu

25.12.2016 21:51:23

Sipas helenëve të lashtë, Orfeu, krijuesi-poet, është hartues jo vetëm i këngëve të ndryshme parahomerike, (Farnell.1891;2) por edhe i një grupi himnesh, të cilat kanë mbërritur pjesërisht deri më sot nën titullin, Himne orfike. Bëhet fjalë për 87 të tilla, të cilat mendohet të jenë shkruar (rishkruar) nga poetë të ndryshëm rreth shek. 3-2 p.e.s. deri 1-2 e.s., (The Hymns of Orpheus,1896;1) dhe janë bazë e besimit të themeluar prej tij, orfeizmit.

Nga Brikena Smajli

Megjithëse poeti mitik, Orfe, nuk përmendet as te Homeri, as te Hesiodi – dy autorë të rëndësishëm këta të kulturës helene dhe asaj europiane – studiuesit theksojnë se Orfeu i paraprin Homerit dhe Hesiodit. Madje, sipas helenëve të lashtë, Orfeu, krijuesi-poet, është hartues jo vetëm i këngëve të ndryshme parahomerike, (Farnell.1891;2) por edhe i një grupi himnesh, të cilat kanë mbërritur pjesërisht deri më sot nën titullin, Himne orfike. Bëhet fjalë për 87 të tilla, të cilat mendohet të jenë shkruar (rishkruar) nga poetë të ndryshëm rreth shek. 3-2 p.e.s. deri 1-2 e.s., (The Hymns of Orpheus,1896;1) dhe janë bazë e besimit të themeluar prej tij, orfeizmit.

Po shembulli mitik i Orfeut është interesant edhe për diçka tjetër: pjesa e fundit e mitit të tij shpjegon jo vetëm priftin dhe kremtuesin orfik, por edhe njeriun-poet, të vënë në provë. Duke qenë njëherësh njeri dhe poet (kupto: i frymëzuar dhe krijues) Orfeu ka edhe kufijtë e tij: ai është i vdekshëm. Vdekja e Euridikës e bën të zbresë në ferr për ta marrë. Ai do të joshë hyjninë e vdekjes që të kthejë pas nusen e re…por, me një kusht: të ecë përpara, pa vështruar pas, pa i thënë asaj asnjë fjalë. (Roman, L&M. 2009; 281-2)

Vetë kushti i vdekjes për të rifituar dashurinë edhe jetën është njëherësh kushti i njeriut dhe i poetit përballë artit të vet të krijimit, ashtu si edhe kushti ekzistencial i vetë njeriut, përballë forcës së parrokshme të Krijimit. Orfeu, nuk do të durojë dhe do të kthehet, sa ta shohë pak Euridikën, duke e humbur atë përgjithmonë. Shpjegimi se: “poezia dhe dashuria janë dy forcat e njeriut, të afta për të fituar mbi vdekjen; por fitorja është e brishtë” (Jourbert, J. L1977; 7) – është një shpjegim mbi forcën e krijimit, e cila kërcënohet nga padurimi i vetë dëshirës, padurimi thjesht njerëzor, papërfytyrimi i plotë i vetë ekzistencës sonë dhe pafuqia ndaj krijimit dhe Krijimit.

Orfeu-poeti është njeri që tejkalon pengesat dhe “Zbritja në ferr është aventurë e fuqisë mendore, kërkimi zanafillor që ndjek poetin”(Jourbert, J.L. 1977; 7-8) Në këtë kuptim Orfeu, modeli ideal i poetit dhe i poezisë, i tillë që bashkon forcën krijuese (poezinë), veglën muzikore (tingullin), zërin (tingullin e fjalën) dhe frymëzimin hyjnor, me njeriun, është në kërkim dhe në sfidë të përhershme për të njohur dhe përdorur mjeshtërinë e tij të qenies, Krijimin: magjinë e krijimit edhe të zotave apo përkryerjen e kësaj mjeshtërie krijimi, deri sa ta mundë vdekjen edhe të fitojë jetën. Por në zgjedhjen e tij diçka ka dështuar. Fati i Orfeut që humb dashurinë, shpjeguar më tej në mit, dihet: gratë trakase të cilave ua kish përbuzur dashurinë, e shqyen dhe e copëtuan poetin e dëshpëruar…dhe copat ia hodhën në lum, prej nga u derdhën në det… (Roman, L & M. 2009; 281- 2)

Nëse poezia dhe dashuria na bëjnë ta mbijetojmë edhe vdekjen, fatin e pashmangshëm e tragjik, të cilin njeriu nuk ka mundur ta përballë a të mësohet, cili është fati i poetit, atij që tejkalon pengesat? Orfeu këtu është si heroi i përgjithësuar i rrëfenjës shqiptare E bija e Hënës dhe e Diellit (Kuteli, M,1987; 12-6) flijimi i të cilit është aq sublim dhe i painteres, saqë arrin të mundë vdekjen (kuçedrën), nëpërmjet dorëzimit dhe pranimit të saj. Djali është gati për flijim, jo për veten, por për të dashurën dhe besën. Ndryshe ndodh me Orfeun, ai përpiqet të përdorë artin e tij për të mundur vdekjen dhe për të rifituar të dashurën. Këtu Orfeu ka thyer ligjet e artit dhe të Krijimit. Një variant i mitit shpjegon se Orfeu vdes nga një rrufe që i dërgoi Zeusi se ky kishte guxuar t’u tregonte të vdekshmëve sekretet e hyjnive. (Coleman, J.2007;788) Edhe ky variant nuk e shfajëson fare poetin mitik, përkundrazi, vë në dukje përdorimin e dhuntisë, edhe profetike, për qëllime të paqarta. Ndërsa te dështimi me Euridikën, Orfeu zbulon fatin e poetit që përballet me kufijtë e tij, duke shpërdoruar e keqpërdorur fatin ekzistencial, varianti i mësipërm zbulon ligjet e fshehura hyjnore, të cilave poeti është bartës dhe ndërmjetës, por kurrsesi përdorues i tyre. Artistit-poet i lejohet të jetë transmetues i fjalës dhe Fjalës, por ai nuk do të ngrihet dot deri në nivelin e Krijimit, pa humbur vetitë që e mbajnë lidhur me tokën, pa vdekur. Orfeu, si i vdekshëm, është bir i tokës edhe pse nuk mund t’i mohohet origjina e tij olimpike (qiellore).

Në shembullin e poetit Orfe shohim pra, përballjen stereotipe të poetit profet dhe profan. Miti na thotë qartë në fillim: Orfeu arrin të magjepsë gjithçka. Forca e tij e krijimit buron nga Krijimi, shëmbëlltyrë e harmonishme e të cilit, himni/këndimi i tij është. Antikiteti dhe bota helene ka përmbledhur me këtë figurë gjithë çfarë poezia, madje edhe njeriu përball. Kuptohet, e vetmja mundësi që ta mbijetojë vdekjen si edhe jetën është prapë poezia apo diçka tjetër edhe përtej saj, emërtimi i së cilës, në mos qoftë himni, nuk është kurrsesi një poezi e zjarrtë dashurie, marrëdhënia tokësore e së cilës nuk e lartëson poetin deri në çastin sublim të artit, që përqafon vdekjen. Por, që ta mundësh vdekjen, do të duhet jo të përdorësh dhimbjen si sublimim humbjeje, as të përbuzësh e injorosh fatin me arrogancë e optimizëm. Akti i parë i “fitores” së Orfeut do të ishte pranimi i vdekjes dhe të bërit njësh me të, forca përbashkuese e së cilës, të bëjë natyrshëm kalimin nëpërmjet saj edhe përtej jetës edhe përtej vdekjes.

Në këtë kuptim figura e Orfeut paraqitet jo shteruese për nga interpretimi: dashuria i ka dhënë shpirtin e qenies. Orfeu, këngëtari hyjnor është njëjtësuar me dashurinë si fat të tij, duke harruar fatin e pashmangshëm të njeriut, vdekjen. Prandaj dashuria i jep edhe vdekjen, e bllokon në një peng të pakalueshëm. Në zbritjen e tij në ferr ai dëshmon prapë se është i pandreqshëm: përdor magjinë e artit të tij për një qëllim (jo pa interes) dhe vazhdon të pranojë dashurinë si fat të pashmangshëm, duke i dredhuar vdekjes.

Platoni jep një interpretim bindës në lidhje me këtë. Te Simpoziumi e paraqet Orfeun si njeri frikacak, i cili në vend që të vdiste për hir të dashurisë e të bashkohej me Euridikën atje, zgjedh të tallet me perënditë, duke u përpjekur të shkojë në Had për ta kthyer në jetë. Përderisa dashuria e tij nuk është e vërtetë – ai nuk do të vdesë për dashurinë – perënditë e dënojnë së pari, duke i dhënë shëmbëlltyrën e, së dyti, duke bërë që të vritet nga gratë. (Plato.IX,1925;179) Kujtojmë që tjetër sjellje ka Djali i rrëfenjës shqiptare, E bija e Hënës dhe e Diellit: ai do të jepte jo një, por tri jetë, po t’i kishte, veç ta shpëtonte vajzën e zemrës. (Kuteli, M. 987;15)

Shembulli i dhënë nga Platoni na shpjegon jo poetin e frymëzuar dhe hyjnor, as edhe artistin, por njeriun dhe, për më tepër “profetin” e rremë. Orfeu në veprimin e tij është jo shprehësi i fjalës së vërtetë, por yshtësi, magjepsësi. Poezia e tij është trill i pavërtetë autorial dhe në magjinë e saj të vetvetishme nuk mund ta mundë vdekjen, sepse as nuk e pranon. Akti i parë i besimit dhe i dashurisë është pranimi, lartësimi deri në nivelin e përuljes së thjeshtë dhe të sinqertë. Orfeu desh të sfidonte vdekjen, duke i mohuar poezisë dhe vetes qenësinë.

Nëse në lartësimin e frymëzimit poetik, poezia na bën ta përjetojmë hyjnoren, ana tjetër e poezisë dhe, sidomos, e poetit; njerëzorja e shqiptimit dhe e frymimit të saj, na zbret në tokë si njerëz të vdekshëm, shpesh duke ofruar sfida të pakuptimta, ku idealet nuk zënë më vend ose edhe nëse duhet, ata nuk mbijetojnë. Poetit i është ofruar sfida e vdekjes, si provë për të kuptuar, ndër të tjera, misionin e poezisë, ligjet e saj. Orfeu vdes, sepse ka refuzuar vdekjen si fat të natyrshëm të njeriut. Pyetja që shtrohet është: Cili do të ishte fati i Orfeut dhe i poezisë, nëse do të pranonte vdekjen? Çfarë është në vetvete poezia?

Ky është Orfeu-njeri. Orfeu është edhe heroi-poet mitik, artisti individual i përveçuar. Kushti i perëndive: një e ndërmjetme “pa kthyer kokën prapa”, është vazhdimësia transcendentale e pranimit, prej të cilës lind besimi, qoftë edhe në fjalën e tjetrit. Për poezinë mistike, të cilën Orfeu dhe orfeizmi mëton të përurojë në trashëgiminë europiane, ky është çasti i pranimit dhe lartësimit (qiellor), për besimtarin (profetin) dhe poetin, ky është çasti i “besëlidhjes”: sa ai mbijeton mes njeriut dhe zotave. Poezia mëton t’i përgjigjet këtij misioni dhe kësaj thirrjeje, zërit ekzistencial ose shpirtëror ose të dyjave bashkë, duke qëndruar ndërmjet: hyut dhe njeriut, shqiptim i të cilit është. Në këtë kuptim Orfeu është prapë jo shterues. Filli i hollë që ndan poetin-profet nga ai profan është për t’u shënuar; ai përbën një problematikë më vete në lidhje me përkufizimin e poezisë si krijim, të poetit si krijues dhe nocionit të fjalës poetike. Krijimi parak në këtë këndvështrim duhet parë si shprehje e forcës së Krijuesit nga njëra anë, por edhe si lartësi e pambërritshme e Krijimit, artit poetik, të cilin poezia dhe krijuesi i saj synojnë.

Orfeu i parë, kremtuesi, hyjnori, i frymëzuari, qe impersonal; forca e tij e krijimit, qe hyjnore, sepse njëjtësohet me ritualin kremtues të Krijimit, duke shmangur vetveten. Por në fatin e tij individual, të vënë në provë, ai nuk mund ta tradhtojë njeriun brenda tij. Orfeu, poeti-njeri nuk i shkon deri në fund kërkimit dhe nuk lartësohet deri në nivelin e Krijimit i cili, për njeriun, nënkupton përballjen me vdekjen. Por Orfeu, përuron një tjetër mendësi lirie të artit poetik mbi Krijimin. Skajet, mbi të cilat ngrihet zhvendosja e tij krijuese, sjellin tendosje dhe tension. Orfeu është edhe prifti i përkushtuar dhe poet ndaj ritualit ripërtëritës të Krijimit, në të cilin ai është pjesë e një nga instrumenteve edhe njeriu /poet që do të jetojë momentin. Liria e tij përqafet me jetën dhe vdekjen dhe e përjeton Krijimin, si liri drejt të cilëve lartohet. Për Orfeun liria dhe krijimi është lartësia e pamatshme e Krijimit. Nata/Hadi i errët është perëndia parake e Krijimit prej së cilës dolën zota dhe njerëz. Orfeu ka zbritur në Had. Metaforikisht ai nuk bën një udhëtim-aventurë të mendjes njerëzore, që kërkon të marrë veç Euridikën. Madhështia e tij njerëzore, kokëkrisja e tij poetike është takimi me thelbin e Krijimit, Natën parake të pambërritshme, prej barkut të së cilës, kanë lindur të gjithë.